2016 rok był przełomowy, jeśli chodzi o ruchy kobiece na świecie. Z jednej strony w Argentynie i w wielu europejskich krajach, np. we Włoszech pojawiły się ruchy Non Una di Meno przeciwko przemocy wobec kobiet. W Polsce w październiku odbył się Ogólnopolski Strajk Kobiet oraz Czarny Protest. Wszystkie te ruchy miały wspólne cechy, takie jak dojście do głosu nowego pokolenia aktywistek, zmianę argumentowania podczas kampanii. Ruchy te ujawniły także pewne luki w badaniach nad mobilizacjami społecznymi i aktywizmem w ogóle. Jedną z bardziej znaczących luk, którą chcemy wypełnić, było dostrzeżenie fenomenu aktywizmu w małych miasteczkach.

Organizatorzy protestów określili się na Facebooku jako „oddolny, niezależny, ruch społeczny wkurzonych kobiet i wspierających nas rozumnych mężczyzn”. Wspomniane wyżej rozmieszczenie Czarnych Protestów w całej Polsce jest skutecznie używane do legitymizacji politycznej kampanii: „Strajkowałyśmy w całej Polsce, protestowałyśmy w ponad 150 miastach w Polsce i ponad 60 za granicą. 90% protestów w Polsce odbyło się w miastach mniejszych niż 50 000 mieszkańców i to było największą siłą Strajku Kobiet”. W ten sposób podważa to mocno ugruntowany stereotyp: skojarzeniu polityki feministycznej z polityką miejską, niewiążącą i globalną jako kontrpropozycję wobec wspólnoty i wzajemnego przejmowania odpowiedzialności, które często wiąże się z małomiasteczkową i wiejską przestrzenią społeczną.

Protesty przeciwko zaostrzeniu przepisów dotyczących aborcji zainicjowały również debatę na temat politycznego dziedzictwa ruchów kobiecych. Dla zrozumienia tej debaty ważne jest, czy przekaz wiedzy odbywa się wirtualnie, medialnie czy poprzez bezpośrednią wymianę poglądów na płaszczyźnie osobistej. Z tego powodu pytania dotyczące historiografii zostały również włączone do pytań badawczych, pytania, które pomogą określić, które ruchy i praktyki stają się konkretnymi punktami odniesienia. W logice aktywizmu feministycznego leży także dalsze upolitycznienie zdominowanych przez kobiety zawodów związanych np. z opieką zdrowotną i pielęgniarską, co można zaobserwować również w innych krajach (Winkler 2011). Perspektywicznie w Polsce może ujawnić się znacznie silniejszy głos społeczeństwa obywatelskiego dotyczący kwestii związanych ze zdrowiem i opieką.

Potencjał porównania z aktywizmem politycznym kobiet w Niemczech Wschodnich
Podobnie jak w Polsce, również w Niemczech protesty polityczne i zmiany w samopostrzeganiu podlegają doświadczeniom transformacji systemowej, tendencjom peryferyzacji oraz społeczno-politycznym konsekwencjom tych tendencji. Ponadto, prowadzona w ostatnich latach rygorystyczna polityka oszczędnościowa determinowała działania społeczne. Aktorzy społeczeństwa obywatelskiego wyrażali niezadowolenie niewystarczającym wsparciem politycznym ze strony państwa i władz lokalnych, zwłaszcza w dziedzinie pracy z młodzieżą i promocji demokracji; także we Wschodnich Niemczech istnieje silny deficyt infrastrukturalny. Po dziesięcioleciach doświadczeń społecznych związanych z brakiem pewności a nawet utratą statusu obawa przed brakiem bezpieczeństwa ekonomicznego i przenikaniem coraz to dalszych obszarów życia regułami gospodarki rynkowej – w Niemczech mówi się o „społeczeństwie degradującym” (Abstiegsgesellschaft, Nachtwey) – może stanowić ramy mobilizacyjne dla prawicowych jak i lewicowych ruchów. Tak więc na przykład petycja polskiej inicjatywy obywatelskiej „Stop aborcji”, której dyskusja w parlamencie wywołała Czarne Protesty, zawierała m.in. żądanie lepszego wsparcia dla kobiet i rodzin wychowujących niepełnosprawne dzieci oraz silniejszą regulację diagnostyki prenatalnej (Korolczuk, 2017; Achtelik 2016). Konflikty dotyczące regulacji prawnych kwestii aborcyjnych w Niemczech są tylko częścią znacznie bardziej rozległych sporów o wizerunek płci, wychowanie, opiekę i zabezpieczenie warunków bytowych.

Badania ruchów społecznych a badania ruchów feministycznych
Jako ruchy społeczne rozumiemy nieformalne sieci oparte na wspólnych przekonaniach i wewnętrznej solidarności, które mobilizują wokół konfliktów społecznych i wykorzystują różne formy protestu (della Porta i Diani 2007: 16–17). Wszystkie formy działań związanych z ruchami społecznymi zazwyczaj bada się w odniesieniu do kontekstu społecznego, w którym mają one miejsce, oraz w związku ze strukturalnymi lub instytucjonalnymi otwarciami lub zamknięciami – strukturami szans politycznych – z którymi ruchy się spotykają. Względna otwartość lub jej brak w różnych kontekstach politycznych wyjaśnia, co ułatwia lub ogranicza pojawienie się, ekspansję, i możliwy sukces ruchów społecznych i działań zbiorowych w ogóle (Benford i Snow 1985, McAdam 1996; Tarrow 1998). Można zwracać uwagę na takie czynniki jak zamknięcie / otwartość zinstytucjonalizowanego systemu, stabilność aliansów wewnątrz elit, obecność sojuszników, oraz skłonność państwa do stosowania represji (McAdam 1996: 27).

Od końca lat dziewięćdziesiątych coraz większą uwagę poświęcono kontekstowi kulturowemu, w którym działają ruchy. Doprowadziło to do powstania koncepcji struktur możliwości dyskursywnych (Koopmans i Statham 1999), które podkreślają, że idee, uznawane za „rozsądne”, „realistyczne” lub „uzasadnione” znacznie wpływają na uzyskanie wsparcia dla ich „ramowego działania zbiorowego” (ibid.). Podsumowując, „dyskursywne struktury szans ujawniają, że elementy kulturowe w szerszym środowisku ułatwiają i ograniczają skuteczne tworzenie ram ruchu społecznego” (McCammon 2013). Czynniki dyskursywne wpływają także mocno na samo-identyfikację uczestników ruchów społecznych.

Wyżej wspomniane badania koncentrowały się jednak ogólnie na aktywizmie dużych miast, niezależnie od tego, czy analiza została przeprowadzona na poziomie krajowym, czy lokalnym. Choć badania te wskazują na wyzwania w procesach mikro mobilizacji, aktywizm analizowano w kontekście możliwości politycznych, zasobów organizacyjnych, miejskiego środowiska politycznego, dużych uniwersytetów i ogólnie charakteryzujących się dobrze wyartykułowanymi społeczeństwami obywatelskimi. Aktywiści z małych miasteczek napotykają na inne przeszkody, ale jednocześnie mogą polegać na innym zestawie możliwości i zasobów wynikających z silniejszych więzi międzyludzkich i nieformalnych relacji z celami, przeciwnikami i władzami. Ponadto, wraz z rozwojem kanałów komunikacji opartych na internecie, w szczególności mediów społecznościowych, aktywiści i aktywistki z małych miast mogą brać udział w większych kampaniach.

Projekt ten wykracza poza polityczny wymiar struktur możliwości poprzez uwzględnienie ograniczeń ekonomicznych i kulturowych oraz możliwości dostępnych dla ruchu, zwłaszcza tych pochodzących z natury środowiska małego miasteczka. Wyniki badania aktywności działaczy w małych miastach zostaną porównane z opisami działaczy z dużych miast, dostępnych w literaturze, aby sprawdzić, jak środowisko wpływa na lokalnych aktywistów, wykorzystując koncepcje mobilizacji zasobów (McCarthy i Zald 1977). Małe miasteczka oferują inny zestaw dostępnych zasobów, ekonomicznych i kulturalnych, dostępnych dla aktywistów.

„Społeczeństwo obywatelskie” w postsocjalistycznej Europie
Planowane badanie będzie nawiązywało do debat na temat koncepcji „społeczeństwa obywatelskiego”, w których nawiązywano nie do płynnych lecz bardziej do sformalizowanych form organizacji niż wspomnianych wyżej definicji ruchów społecznych. Aktywne społeczeństwo obywatelskie jest postrzegane jako dowód demokratycznych warunków (Fagan i Kopecky 2018). W wielu opracowaniach aktywność ruchów i społeczeństwa obywatelskiego w Polsce oraz w nowych krajach związkowych oceniana jest jako znacznie mniejsza niż w „rozwiniętych” demokracjach zachodnich (Domański 2014; Olck i Gensicke 2013). Jednakże najnowsze badania wykazały, że często takie założenia opierają się na generalizacjach i używaniu problematycznych definicji. Na przykład społeczeństwa obywatelskie w krajach postsocjalistycznych nie zostały uwzględnione w zupełności, ponieważ skupiano się przede wszystkim na działalności grup sformalizowanych (tutaj przede wszystkim na organizacjach pozarządowych, por. Jacobsson i Saxonberg 2013, Jacobsson i Korolczuk 2017). W przypadku aktywizmu kobiet było to zauważalne w odwrotny sposób, ponieważ w niektórych krajach byłego bloku wschodniego aktywizm kobiecy organizował się w z jednej strony bardziej formalnych ramach niż w Europie Zachodniej (Ghodsee 2004), z drugiej w sposób całkowicie spontaniczny i pozbawiony formalizacji jak badane przez nas mobilizacje z 2016 roku i późniejsze. Ostatnio jednak, wzrosło nie tylko zainteresowanie badaniami nad ruchami społecznymi w Europie Środkowej i Wschodniej w ogóle, ale także zainteresowanie mobilizacjami kobiet (Kowalska et al. 2018). Proponowany projekt badawczy ma na celu uzupełnienie i odniesienie się do tych debat.

Globalne ruchy kobiet w sporze o prawa reprodukcyjne
Spory o prawa aborcyjne są nie tylko zjawiskiem wschodnioeuropejskim, ale zdarzają się również w krajach takich jak Hiszpania, gdzie od 2012 roku podnoszone są protesty przeciwko zaostrzeniu istniejących przepisów. Mobilizacje kobiet stały się również coraz ważniejszym tematem debaty naukowej w skali globalnej. Niekiedy artykułują się one przede wszystkim przeciwko przemocy wobec kobiet, co pokazują analizy ruchów takich jak Non Una Di Meno we Włoszech (Chironi 2019), czy Argentynie (Gunnarson-Payne 2019). Ponadto, wiele politycznych mobilizacji kobiet odnosi się do skutków neoliberalnej polityki gospodarczej i społecznej - w tym także na tle silnie konserwatywnego trendu na szczeblu rządowym w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz polaryzacji społecznej, gdzie taki opór formuje się przeciwko coraz to bardziej represyjnej polityki płci i tendencjom „anty-gender” (Kovats 2017, Petö 2016). Podobna dynamika widoczna była również we wcześniejszych politycznych momentach przesilenia znacząco wpływającego na pozycję kobiet (Ginsburg 1984). Oba fenomeny opierają się na długoterminowej, ogólnoświatowej tendencji do większego udziału kobiet w polityce i pracy zarobkowej (Molyneux 2001); w ramach tych sporów kwestia reprodukcji społecznej wydaje się być coraz bardziej polaryzującym zagadnieniem. Opisane tu punkty wyjścia i potencjały do dalszych badań porównawczych są obiecujące w świetle tejże dynamiki.

Literatura