ŚMIERĆ NA KOSOWYM POLU.
HISTORIA MITU KOSOWSKIEGO
Ivan Čolović

Przeł. Zofia Dimitrijević, Agnieszka Łasek, Magdalena Petryńska, Małgorzata Wierzbicka

Ivan Čolović, wybitny serbski antropolog kulturowy i etnolog, autor szeroko nagradzanej książki „Polityka symboli. Eseje o antropologii politycznej”, wziął tym razem na warsztat jeden z najsilniejszych mitów narodowych we współczesnej Europie – mit kosowski. W swej publikacji Čolović łączy archiwistyczną skrupulatność historyka i otwartość badawczą antropologa kultury z rozmachem wytrawnego znawcy procesów i mechanizmów politycznych, zarówno krajowych, jak i międzynarodowych. Autor rozkłada na czynniki pierwsze same wydarzenia wokół bitwy na Kosowym Polu w 1389 r., rozmaite, nierzadko sprzeczne relacje na jej temat na przestrzeni lat, a także perspektywę różnych środowisk, grup etnicznych, narodów i państw. Następnie w brawurowy sposób dokonuje analizy powstałego na kanwie bitwy mitu oraz jego znaczenia dla współczesnego dyskursu politycznego i kulturowego w Serbii oraz innych krajach bałkańskich. Całość wieńczą wnioski interpretacyjne. W rezultacie czytelnik otrzymuje kompleksową i starannie wykonaną syntezę mitu kosowskiego. Choć publikacja ta nosi znamiona naukowej dysertacji, napisana jest w niezwykle przystępny i zarazem atrakcyjny sposób. Pomimo bardzo konkretnego przedmiotu analizy (mitu kosowskiego), Čolović przedstawia mechanizmy budowania i utrwalania narodowych mitów w taki sposób, że czytelnik może śmiało zastosować je do zupełnie innych realiów geograficzno-kulturowo-historycznych i z pewnością nie stracą one na swojej wartości. Ów uniwersalizm stanowi niewątpliwie o dodatkowym walorze książki. Jest to pozycja wyjątkowa na polskim rynku, z którą powinien zapoznać się każdy, kogo interesują zagadnienia historii, kultury i polityki europejskiej.

Krzysztof Czyżewski jest nazywany praktykiem idei i określenie to w najlepszy sposób oddaje charakter aktywności, działalności publikacji autora „W stronę Xenopolis”. Wydana przez Międzynarodowe Centrum Kultury w ramach serii Biblioteka Europy Środka książka Czyżewskiego stanowi swoiste kompendium wiedzy na temat ‘pogranicznego’ charakteru tej części starego kontynentu. Czyżewski, bowiem jest przede wszystkim twórcą i dyrektorem Ośrodka "Pogranicze - sztuk, kultur, narodów" w Sejnach i Krasnogrudzie, na pograniczu polsko-litewskim, w niedalekim sąsiedztwie Białorusi i Obwodu Kaliningradzkiego. Tam stworzył wyjątkowe miejsce, do którego ściągają z całego świata ludzie nauki, kultury, literatury, sztuki i wielu innych dziedzin. Intelektualny ferment, który dzięki temu narodził się w Sejnach, znajduje swoje odzwierciedlenie w najnowszej publikacji Czyżewskiego. To prawdziwa intelektualna uczta i podróż przez meandry środkowoeuropejskich pograniczy, przez które zręcznie prowadzi czytelnika przewodnik – praktyk idei. W trakcie tej podróży czytelnik ma możliwość doświadczyć wszelkich niejednoznaczności, złożoności i skomplikowania, fascynujących, ale także tragicznych losów „Skrwawionych Ziem” – jak nazwał je autor przedmowy do książki Czyżewskiego – Timothy Snyder. Eseje tworzące ten zbiór pozwalają uświadomić sobie, iż Europa Środkowa to jedno wielkie pogranicze – prawdziwe Xenopolis.

Powieść Natalki Śniadanko „Frau Müller nie zamierza płacić więcej” to nieoczywisty portret dzisiejszej Europy. Jej bohaterki, mieszkając i pracując we Lwowie i w Berlinie, podróżując do Wenecji i Krakowa, są nikim innym jak obywatelkami europejskiego świata. Nie do końca wolne od ciężaru własnej przeszłości, która przypadła na okres sowieckiej Ukrainy i wschodnich Niemiec, są one przedstawicielkami pokolenia, które łączy bezpośrednie doświadczenie autorytarnej opresji z realiami dzisiejszego kapitalizmu.

Tym samym, w intelektualnie prowokujący sposób książka Śniadanko inspiruje do refleksji nad kondycją społeczeństw europejskich, które z roku na rok coraz bardziej intensywnie spotykają się z przybyszami z państw Europy Wschodniej. Podejmując się opisania tych interakcji, a także od wielu lat funkcjonując na styku wielu kultur, Natalia Śniadanko, tworzy niezwykłe obrazy Nowej Europy.

Zbiór esejów Martina Šimečki, w przekładzie Andrzeja Jagodzińskiego, to wyznanie miłości Czecha z urodzenia do swojej słowackiej ojczyzny z wyboru. Wyboru dla samego autora oczywistego, choć często niezrozumiałego dla innych. Dla Czechów Šimečka, opozycjonista czasów komunizmu, publicysta i pisarz, który do roku 1989 publikował wyłącznie w obiegu niezależnym, jest zbyt słowacki a dla Słowaków zbyt czeski. Lecz ten paradoks jest jego atutem. Ta swoista obcość w ojczyźnie pozwala mu dostrzec więcej i nie dać się sformatować według utartych narodowych stereotypów. Autor opisuje z miłością, a to znaczy krytycznie, drogę Słowacji od czasów komunistycznych po lata 90. i współczesność. Stara się wnikliwie rozszyfrować słowacki kod kulturowy. Diagnoza wydaje się szokująca: Słowacy to ludzie obojętni, którym na niczym nie zależy i którzy niejednokrotnie w swojej historii zawiedli. A obojętność to – jak pisze autor – „cichy wspólnik zła, bo nie przeciwstawia się jego rozpowszechnianiu w społeczeństwie”. Obojętność utorowała w latach 90. drogę do władzy Vladimirowi Mečiarowi, który systemowo łamał zasady demokracji, narzucając jedyny uznawany za słuszny wzorzec słowackiego patrioty: ślepo oddanego przywódcy rządzącej partii i jego wizji państwa. Pozostali mieli być wykluczeni. Jednak paradoksalnie w epoce Mečiara obojętność przerodziła się w swoje przeciwieństwo. Przebudziło się społeczeństwo obywatelskie i narodziło się nowe wyobrażenie narodu, w którym uznanie swej narodowej tożsamości nie zobowiązywało do lojalności wobec niedemokratycznego państwa. Przeciwnie – zobowiązywało do lojalności wobec demokracji i wartości cywilizacji zachodniej. Populiści ponieśli niespodziewaną klęskę.
Rozważania Šimečki wychodzą szeroko poza historię i współczesne społeczno-polityczne perypetie Słowacji. W słowackim lustrze przejrzeć się mogą Węgrzy, Polacy i każdy mieszkaniec Europy. I choć analizy dokonywane przez autora są niejednokrotnie bolesne, to z kart tej książki bije optymizm. Zmiana jest możliwa. Ostatnie słowo nie należy do wspólnika zła – obojętności.

Książka Magdaleny Grochowskiej, to cztery opowieści o ludziach, którzy mierzą się ze złem w czasach nieznoszących dywagacji, w czasach które żądają opowiedzenia się za systemem władzy totalitarnej. Bohaterów książki Grochowskiej łączą tytułowe czasy szaleństwa.

Książkę otwiera obszerny tekst o Pawle Hertzu, pisarzu, poecie, tłumaczu i wydawcy. Hertz był autorem wielu tomików poetyckich, książek, tłumaczem Tołstoja, Turgieniewa, Prousta, Burckhardta czy Hofmannsthala. Ale też więzień łagrów i późniejszy mistrz pokolenia narodowych konserwatystów.

Druga postać to porewolucyjny imigrant z Rosji, Dymitr Fiłosofow. Przed rewolucją należał do kręgu tworzonego przez pismo Mir Iskusstwa. Razem z Mereżkowskimi przyjechał w 1919 roku do Polski, gdzie miał już zostać do śmierci w 1940 roku. Jeszcze w Rosji poznał Józefa Czapskiego, co zaowocowało obopólną fascynacją. Późniejszy krąg jego znajomych, czyli Domek w Kołomnie stał się rodzajem klubu dyskusyjnego; spotkania w zasadzie dotyczyły literatury, choć ciążyła nad nimi polityka. Tu inna Rosja patrzy na inną Polskę.

Kolejny bohater, Jerzy Stempowski, legendarny Paweł Hostowiec z paryskiej „Kultury”. Pisarz, tłumacz, jeden z najbardziej cenionych eseistów. Współpracował również z londyńskimi „Wiadomościami” oraz RWE w Monachium, gdzie od 1961 r. recenzował krajowe nowości literackie.

Ostatnia część książki Magdaleny Grochowskiej to dzieje Kręgu z Krzyżowej, tak tę organizację nazwało Gestapo. Stworzyli ją właściciele majątku Krzyżowa na Dolnym Śląsku, Helmut i Freya von Moltke. Po aresztowaniu Moltkego w styczniu 1944 roku większość członków Kręgu z Krzyżowej przyłączy się do spisku Stauffenberga.

Wszyscy przywołani intelektualiści, którym przyszło żyć w marnych czasach mierzą się z doświadczeniem upadku ich świata. Podejmują, czasami wbrew sobie, decyzje, które nie pozwalają już zmienić biegu ich losu. Grochowska dotyka w przywoływanych postaciach uniwersalizmu. Ich postawy są nieustanie aktualne.